Γιατί ο Αλέξανδρος δείχνει πιο σκούρος στο διάσημο ψηφιδωτό
Αν έχετε χαζέψει ποτέ το εντυπωσιακό ψηφιδωτό της Μάχης της Ισσού, αυτό που βρέθηκε στην Πομπηία και απεικονίζει τον Μέγα Αλέξανδρο την ώρα που ορμά ενάντια στον Δαρείο Γ’, ίσως παρατηρήσατε κάτι περίεργο. Ο Αλέξανδρος φαίνεται πιο μελαμψός απ’ όσο θα περίμενε κανείς. Και όχι, δεν πρόκειται για κάποια «κρυφή αλήθεια» ή για αλλοίωση της ιστορίας, αλλά για κάτι πολύ πιο απλό, ανθρώπινο και καλλιτεχνικό.
Πριν όμως το αναλύσουμε, αξίζει να θυμηθούμε ότι το ψηφιδωτό δεν είναι αυθεντικό ελληνικό έργο, αλλά ρωμαϊκή αντιγραφή μιας ελληνικής τοιχογραφίας του 2ου αιώνα π.Χ. Αυτό σημαίνει πως η εικόνα που βλέπουμε έχει ήδη περάσει από πολλά «χέρια», υλικά και εποχές.
Πώς δούλευαν οι καλλιτέχνες της εποχής
Οι Έλληνες καλλιτέχνες χρησιμοποιούσαν συχνά έντονες χρωματικές αντιθέσεις. Ήθελαν οι μορφές να «πετάγονται» από το φόντο, ειδικά όταν επρόκειτο για ηγετικές φιγούρες, βασιλιάδες και πολεμιστές. Και τι καλύτερος τρόπος να δείξεις τη σκληράδα ενός στρατηγού από το να του δώσεις πιο σκούρους τόνους, σαν να έχει «ψηθεί» στον ήλιο από αμέτρητες μάχες;
Ο Αλέξανδρος δεν ήταν πρίγκιπας των ανακτόρων· ήταν άνθρωπος της μάχης. Περνούσε ατελείωτες ώρες σε πορείες, εκπαιδεύσεις και εκστρατείες σε περιοχές με έντονο ήλιο. Αυτό από μόνο του αρκεί για να δικαιολογήσει μια πιο σκούρα απεικόνιση. Οι καλλιτέχνες απλά τόνιζαν αυτό που θεωρούσαν φυσικό για έναν ηγέτη που ζούσε στην πρώτη γραμμή.
Τα υλικά του ψηφιδωτού έπαιξαν τον ρόλο τους
Μην ξεχνάμε ότι το έργο είναι ψηφιδωτό. Μικρά πετρώματα, λίθοι και γυαλιά τοποθετήθηκαν ένα-ένα για να σχηματίσουν τη μορφή του Αλέξανδρου. Η χρωματική παλέτα ήταν περιορισμένη. Δεν υπήρχαν δεκάδες αποχρώσεις δέρματος, αλλά ό,τι προσέφερε η φύση: πιο σκούρα για σκιές, πιο ανοιχτά για φως.
Έτσι, αν ο καλλιτέχνης ήθελε να δείξει ενέργεια, ένταση και δυναμισμό, ήταν λογικό να επιλέξει σκούρους τόνους για το πρόσωπό του. Και όσο περνούσαν τα χρόνια; Το υλικό άλλαζε, το φως το επηρέαζε, και η εικόνα που βλέπουμε σήμερα είναι αναπόφευκτα διαφορετική από την αρχική.
Μήπως υπάρχει και συμβολισμός;
Η τέχνη της αρχαιότητας αγαπούσε το συμβολικό στοιχείο. Το χρώμα δεν ήταν απλώς χρώμα. Ήταν τρόπος να δείξεις χαρακτήρα, δύναμη, θεϊκή εύνοια ή ηρωισμό.
Ο Αλέξανδρος, στο συγκεκριμένο ψηφιδωτό, εμφανίζεται με έντονη έκφραση, δαιμονισμένο βλέμμα και σκιάσεις που τον κάνουν να ξεχωρίζει. Δίπλα του, ο Δαρείος μοιάζει πιο «ήρεμος» χρωματικά, με γλυκούς τόνους που ενισχύουν την εικόνα της αδυναμίας και της τρομάρας. Η αντίθεση ανάμεσά τους δεν είναι τυχαία. Είναι εργαλείο αφήγησης: από τη μία ο ασταμάτητος κατακτητής, από την άλλη ο αιφνιδιασμένος αντίπαλος.
Σε πολλές ελληνικές απεικονίσεις, οι ήρωες φαίνονται πιο «σκούροι» από τους υπόλοιπους· ήταν τρόπος να δείξεις ότι ανήκουν σε μια άλλη κατηγορία ανθρώπων. Όχι απλά θνητοί, αλλά κάτι παραπάνω.
Η φθορά του χρόνου αλλάζει τα πάντα
Αν το ψηφιδωτό ήταν σήμερα στη φρέσκια, αρχική του κατάσταση, μπορεί το χρώμα να μας φαινόταν εντελώς διαφορετικό. Η φθορά, οι σεισμοί, η υγρασία, ο τρόπος που ανασκάφηκε – όλα αυτά επηρεάζουν τα υλικά.
Οι σκούρες πέτρες διατηρούνται συνήθως καλύτερα από τις ανοιχτές, κι έτσι είναι πιθανό το δέρμα του Αλέξανδρου να έχει σκουρύνει με τον χρόνο. Ένα έργο δύο χιλιάδων ετών δεν μένει ποτέ όπως ήταν.
Τι τελικά πρέπει να κρατήσουμε
Δεν υπάρχει κάποιο μυστήριο πίσω από την πιο μελαμψή όψη του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Ό,τι βλέπουμε είναι ο συνδυασμός τριών βασικών παραγόντων: της καλλιτεχνικής επιλογής, των τεχνικών περιορισμών και της φυσιολογικής φθοράς του χρόνου.
Και ίσως αυτό να είναι το πιο γοητευτικό στοιχείο του ψηφιδωτού: δεν μας δείχνει μια φωτογραφία του Αλέξανδρου, αλλά μια προσπάθεια να αποδοθεί η ένταση, η δυναμική και η προσωπικότητά του. Μια εικόνα που κουβαλά τον μύθο του, όχι μόνο τα χαρακτηριστικά του.
Το ψηφιδωτό της Ισσού παραμένει ένα από τα πιο γνωστά έργα της αρχαιότητας για έναν λόγο: κάθε του λεπτομέρεια, ακόμα και το χρώμα του δέρματος, αφηγείται μια ιστορία που αντέχει μέσα στους αιώνες.
